Adran o’r blaen
Previous section



[td. 319*]
Walton Dec.r the 2.nd 1754
Dear Sir,
Your favour of the 21.st Ult. I received by Mr. Mosson
whom I had the Pleasure to see at Walton, if it could be
a Pleasure to see a Person where you can't pretend

[td. 320]
to give him a suitable Entertainment. As to your
Vaughans &c they might, upon a Pinch, take up
with a Dish of Cywyddau or any other Literary Collation
and think it no disagreeable repast for the time; but
I am not qualified to draw a Bill of fare for an
English Palate. It was on last Wednesday I saw
Mr. Mosson, & he told me he should not set out from
Liverpool before Sunday, & now, Sunday being past,
I don't know whether I can send this by him or no.
If not, it must come by Post, for I have not a frank to swear by. —
Wale, wale, mi welaf nad oes dim Siawns am

ddyfod i Gymru; nid oes mo'r help, there is no
crying after shed Milk, I never was so sanguine as
to promise myself any Success and therefore can
have no Disappointment. Yr wyf yn gwbl fodlon
i'm Tynghedfan doed a ddêl, a gwell o lawer imi
na feddyliwyf byth am Gymru, ond rhoi fy llwyr
Egni i ollwng y Gymraeg dros gôf, fel y mae y
rhan fwyaf o'm Cyd-wladwyr hyd Loegr yn ceisio
gwneuthur, hyd onid yw yn swil ganddynt glywed
sôn am Gymru a Chymry a Chymraeg. Etto, fal
y dywaid y Philosophydd paganaidd, pan oedd yn
methu dygymmod a Christ'nogaeth o herwydd ei
Symlrwydd a'i hawsdra ac Annysgeidiaeth yr
Athrawon) Sit anima mea cum Philosophis, h.y.

[td. 321]
Bid f'enaid i gyda'r Philosophyddion, felly, "Bid fy
Nghorph innau gyda'r Cymry," iè, a'm rhandir a'm
Coelbren, a'm Hetifeddiaeth yn y Byd yma, o's gwel
Duw'n dda. Pe medrwn unwaith gael y gorau arnaf
fy hun, a threchu'r naturiol Hoffder sydd genyf
i'm Hiaith a'm Gwlâd, Dŷn a fyddwn. Ond beth a
dal siarad? — A fo da gan Dduw ys dir? — Aiè
Crefft go ddiystyr yw'r eiddo'r Seiri Cerrig yn
eich Tŷb chwi? Gedwch iddi. — I do verily believe
that (as it is now practis'd) it has lost a great
deal of it's primitive Beauty, but still I don't
think it quite so insignificant as your friend represented
it. Whoever your friend was, I wish he
had been more his own friend, if he was a real
Mason of any Degree above an Apprentice.
Gwae a lygro ei Gydwybod heb ennill dim. But
as to associating with those you don't like, That
neither is, or can be any Objection to the Craft;
for surely to shake hands and give a How d'ye,
are but Acts of common Civility and may be
done to any Acquaintance, Mason or no Mason,
and to any more the Craft does not bind you. But
you'll say, you sit in the same Room on Lodge Nights;
True, — and so do you and many a wicked vile

[td. 322]
fellow every Sunday, and yet, whatever those do out
of Doors, you are not afraid to be tainted by their
Presence at that Place, and the reason is, Because
they are not there at liberty to play any of their
Dog-tricks. We are here (as to Nation) Welsh,
English, Irish, Scots, and Manks, and (as to
Religion) Protestants and Papists, and (as to Politicks)
High and low fliers, but all Georgites
(within doors at least) and yet so far are we from
national Reflections that the only Appelation
is Brother, and, as I have the Honor to be Chaplain,
I can assure you our form of Prayer (which is
in English, as being the common Language) is
such as no Christian would refuse to join in, of
what Perswasion soever he should be. And as to
Politicks, our whole Contention consists in this,
viz.t Who shall be the best Man, the best Subject
and the best Mason. In short, if there is ever
a Brother that is not as good as we could wish him, I
am sure, he could not have been better, but worse,
without Masonry. But don't think that I intend
this as an Apology for the Craft — No, no,
as it is a Mystery it can't be apologiz'd for to
those that are Strangers to it, and to those who know it, it needs no

[td. 323]
Apology. A dyna ben am hynny o ymgomio. Ffei o
honaw! Ni thâl Elisa Gowper i ganu iddo, ac onidè,
Pa ddelw bynnag moeswch yma'r Englynion.
Iè Sach gwlan ydyw Elis yn ddiammau; nid
oes dim a eill gyrraedd ei groen ef oddigerth haiarn
poeth. Ni waeth amcan merch i bwy
Howel oedd Nêst, rwy'n tybiaid nad oedd gan
Howel ap Owen fardd ddim Plant onid Bastardiaid
fel fo ei hun, oblegid nad oedd ond iefangc pan
ga'dd ei ladd gan ei frawd Dafydd. Ond rhyfedd i
Howel, ac ynteu'n fâb i Wyddeles, fod cystal Bardd?
Ni chlybum ermoed sôn am ddim o waith Dafydd
ap Owain Gwynedd, er ei fod yn Gymro cynhwynol
o Dâd a Mam. Diddan o Gorphyn ydoedd
Howel druan, yr Archlod i Ddafydd am ei ladd!
Yr wyf fi'n lled ammau y byddai Howel ambell
waith mewn Awdyl yn taro i mewn air
neu ddau o Iaith ei fam, ac mai dyna'r
achos fod ei Iaith o'n dywyllach nag Iaith
y Beirdd eraill, er ei fod yn aml iawn yn byw
ynghanol Môn. But to this you put a Quære
Beth arall ond Gwyddeleg yw Asswsiwn &c?
But perhaps the Transcribers wrong him; but
then how come they to do Justice to Taliesin,

[td. 324]
Llywarch hên and others long before his time? However,
if our Language was not copious enough of
itself, Howel had the best right of any to enrich it,
being a very good Poet and well vers'd in the British
Language, and another considerable Branch
of the same Stock, viz. the Irish. And borrowing from
the Irish is in a manner no more than Holi Tir o
Ddadhanudd. It is, in reality, but reviving and
recalling a British Word, that had grown obsolete,
into Use again. And that surely is much more
natural than borrowing from any exotick Language
that is not of the same Original, as we now
too frequently do of the English, French &c. —
Na ddo, ni ddaeth Bob Owen ddim i'r Cyrrau
yma etto, am a wn i; Duw o'r Nêf a'i dycco'n
ddiangol, mae fy nghalon yn gofidio trosto bob
munud gan arwed yr Hin i'r Mordwywr bychan.
Fe fu gefnder i mi yma'n ddiweddar o Barth a
Mynydd Bodafon, ac yn ôl yr Hanes a ges gan
hwnnw, nid yw Bob gyffelyb i wneuthur Cymraeg
Môn fawr brinnach er a ddycco yma o honi. He
tells me they are fond of learning English of him, &
so never trouble their Heads about teaching him
Welsh. He said he would take him home with him for a
week or a fortnight to my Aunt's (Agnes Gronw) if so,
I'm sure he will be very much made of and shall have
plenty of Welsh, while he has time to stay. God send
him a fair Wind and good Passage, I don't care how

[td. 325]
soon I see my little Baby. Er mwyn Dŷn gadewch gael
Ystori y Maen gyd a'r Efengyl yn gyfan o'i phen.
Mae'n debyg mai Ci brathog oedd y Ci, a'r Manach
yn rhoi prawf ar Wyrthiau'r Efengyl i'w wastrodedd
o. Ond pwy oedd y Dyn a feddyliodd am Wyrthiau'r
Maen? Garddwriaeth, meddwch, yw'r genuine Exercise;
f'allai mai è. Gwyn eich byd chwi sy'n
perchen Gardd, nid oes genyf fi ddim o'r gwaith
hwnnw i'w wneuthur yma ysywaeth! Ond ni
chlywais i sôn fod Selyf yn ymhel â Rhaw bâl erioed,
ac os gorfu i Adda ryforio nid oes genyf nemmawr
o Gŵyn iddo, ei fai ei hun oedd. — Aiè prinion iawn
ydyw'r ffrangcod yna? Garw o'r newyn am danynt
sydd yma hefyd. Mi yrrais rywfath ar Negeseuwr
llesg i Lundain i 'mofyn am rai yn ddiweddar; mi
a'i gyrrais a Chwedl parod ganddo, ac a erchais
iddo ddywedyd ei Neges fal hyn. "Yma y canlyn y
Cywydd i ofyn ffrangcod, yn y Llythyr, ond oblegid ei
fod yn argraphedig, fe'i gadawyd allan yma"

Och fi! Pa fodd yr aeth Llanrhaiadr nesaf i Ddimbych
heibio, heb wybod i neb? Y Rhent orau yn Esgobawt
Bangor. Dyma'r Aldramon yn d'wedyd ei bod
yn ddigon o hyd yn wâg, a bod Mr. In.o Ellis o
Fangor wedi ei gwrthod hi. Mae hi'n £150 per annum
medd o. Gwych a f'asai gael gafael arni hi. —

Pa'r sut y disgwyliwch gael odlau (meddwch) tra
boch i'm nacca o Gywydd? Wele, Dyna Gywydd
i chwi o rywfath, ac os ysgrifennwch yma'n

[td. 326]
 brysur chwi a gewch Awdyl. Pa beth a fynnech
gael? A'i tybiaid y gyrr y Gwr o'r Gors rai ffrangcod
imi? Dyma fi 'n myn'd i ddechreu Cywydd y Castell
coch, e fydd hwnnw'n barod cyn y Nadolig, os
byddaf byw ac iâch. — Iè, dywedyd y mae Gwalchmei,
na welir neb tebyg i Fadawg ap Maredydd
yn y Byd hwn, hyd oni ddel Cynan a Chadwaladr
yn fyw drachefn, h.y. hyd Ddyddbrawd, and
that (with regard to the Qualities he commends
him for) is, to all Intents and Purposes, Never.
Pray give your Opinion of what I say of Howel ap
Owen and his Language. — Dyma fi'n ymroi i
yrru hwn gyda'r Post, rhowch chwitheu'r Gôst ar
gefn Glyw Prydain os oes modd, y mae'n ddigon
abl i dalu. Aiè, Prydyddiaeth esmwyth a chwenychai
Mr. Ellis? As much as to say my
Numbers don't glide smoothly enough. Os ynteu
y peth a all Plentyn ei amgyffred sydd esmwyth,
gwell imi wneuthur ambell Ddyri; ond gan
gofio, onid yw Llyfr y Vicar, a'r Cerddlyfr yn
ddigon helaeth yn eich Plith? Etto ni ddyall
Plentyn deuddeg oed un Pennill o ddim hyd yn
yr un o'r ddau. That is talking to no Purpose —
I never wrote any thing (designedly) for Children,

[td. 327]
no, nor fools nor old Women, and while my Brains
are sound, never shall. Gwaed llosgwrn y Gath!
Ai nid oes gan Fardd ddim i'w wneuthur ond
clyttio mân Ddyriau duwiol i Hoglangciau
a Llangcesi i'w dysgu, i ysgafnhâu Baich yr
Offeiriad? A phe bai un gan ffoled a gwneuthur
hynny, odid y ceid gan y Llangciau tywod a'r
Merched nyddu fod mor fwyn a chymeryd y
rheiny yn gyfnewid yn lle eu hen Ddyriau anwylion,
a ddysgasant er ys llawer blwyddyn, sef
A'i hela hi a'i thynnu, a'i dyblu hi a'i dodi &c. a
Hai lw lïan faban fab, yr ydywi'n feichiog fawr
o fab &c. Whatever I wrote was design'd for Men,
and for Men of Sense and Ingenuity, such as
Love their Country and Language and can
relish pithy and nervous Welsh. As for those
squeamish Stomachs that can digest nothing
without English Sauce, I would direct them to Will
goch y Sign, or Evan Ellis, where, for the Value
of a single Peny, they may be supplied with the
Gibberish a la mode of the best and most eminent
Rhime Taggers of the Age. As to my prefferring hard words to Market Welsh, you must know Sir that there is a Design in
it, and a deep one too. And if you'll but speak

[td. 329]
me fair, I will let you into the Plot. You know, Sir, If
there was a Man that had a poetical Genius and
would ever so fain learn good Welsh and use significant
Words, it is but a very dry Study to turn
over the Leaves of a Dictionary to hunt for 'em,
and I question whether Elisa Gowper could afford time
to do it, or if he could whether he, or one out of a 100
besides, has ever a Dictionary. But give him Cywydd
y Farn, or any other of mine, and he'll be
tempted to read it, if it were but in order to criticize;
and in reading, his Sense (if he has any) will tell
him the Meaning of the difficult Words, or (if he
has none) the Notes will, and so those Words will be
riveted in his Memory. And then, when he understands
them, he'll take a Pride in using 'em in a
Dyri, from thence he'll chop 'em out (every now &
then) in common Speech, and then write them, and
so they'll insensibly, creep into the Knowledge of
others, and so stand a fair Chance of becoming
common in a Century or two, or perhaps sooner,
and then we shall shortly have good Welsh if not good Poetry. This is
far from being unlikely, for as mine is the Work of
a modern, none will think it impossible to imitate it.
I am Sir, yours &c. Gronow Owen — Dec.r 3. Ffarwell




[td. 330]
Walton Super Montem Jan.ry 21.st 1755
Dear Sir,
Mi dderbyniais yr eiddoch o'r 4.dd ond, Duw a'm
cysuro, digon prin y medrwn ei ddarllen gan glafed
oeddwn. I Dduw bo'r Diolch, dyma fi ar fy nhraed
unwaith etto, ond yn ddigon egwan a llesg, e wyr
Duw. Yr oeddwn ar y 10d wedi myn'd i Crosby i
edrych am f'anwyl Gyfaill a'm Cydwladwr a'm
Cyfenw Mr. Edward Owen, Offeiriad y lle, ac yno'r
arhosais y noson yn fawr fy Ngrhoesaw yn Nhŷ
Mr. Halsall, Patron fy Nghyfaill, ac a aethum
i'm Gwely 'n iâch lawen gyd â Mr. Owen, ond
cyn y bore yr oeddwn yn drymglaf o ffefer, ond
tybio'r oeddwn mai'r Acsus ydoedd; ac felly
ymaith a mi adref drannoeth, a digon o waith
a gefais i drigo ar gefn fy Ngheffyl. A Dydd
Sul fe ddaeth Mr. Owen yma, o hono ei hun, i
bregethu trosof ac a yrrodd yn union i gyrchu'r Dr.
Robinson, a Mr. Gerard yr Apothecary attaf, a thrwy
help Duw, fe ffynnodd ganddynt fedru gwastrodedd ac
ymlid y Cryd a'r Pigyn, ond y mae'r Peswch yn
glynu yma etto. Mi wylais lawer hidlddeigryn
hallt wrth feddwl am fy Rhobin fychan sydd yn Môn.
Ond beth a dal wylo? Gwell cadw fy nagrau i

[td. 331]
beth angenrheitiach. A Body and Mind harass'd
and worn out with Cares and Afflictions can't hold
out any long while. Gwnaed Duw a fynno. —
Ni bum yn glâf Galan ermoed o'r blaen, am hyny
mi wneuthum ryw fath ar Gywydd i hwn, sef y Calan
o'r O.S. Ionawr 12.d "Gadawyd y Cywydd allan oblegid ei
fod yn argraphedig."

Tân am twymno onid digrif o Gorphyn yw Elisa
Gowper. Mae'n siccr genyf ped fuasai'r Hychgrug
arnaf, yn lle'r Cryd Poeth, na buasai raid imi
wrth amgen Meddyginiaeth nog Englynion Elis.
Dyn glew iawn yw Dafydd Sion Dafydd o Drefriw,
ond ei fod yn brin o Wybodaeth; mi welaf nas gŵyr
amcan daiar pa beth yw Toddaid, oblegid ei fod
yn galw y Gadwyn hannerog yn ei Englynion
yn Doddaid. 'Rwy'n dyall wrth Elisa ei fod wedi
canu o'r blaen, ac wedi cael rhyw Atteb gan y
Côch, neu ryw un arall trosto. Mawr nad
ellid cael golwg ar y cyfan. Dyma'r Englynion
diniweitiaf a wnaeth Elis erioed, rhyfedd fedru
o hono gymeryd y fath Ortho, 'roeddwn yn disgwyl
gweled rhyw Eiriau cegddu, megis Hên hŵr gwthwr
gast, fel y byddai'n arfer gyrru at fab Clochydd
o Landyfrydog. Brwnt a fyddai canu'n hyll i Elis

[td. 332]
ac ynteu ei hun mor dda ei Foes a'i Araith. Mae
fel y dyfeisiech ryw ffordd ddirgel i yrru hyn o
Englynion i Elisa, 'rwy'n tybio mai'r ffordd orau
fyddai eu rhoi i ryw Faledwr i'w hargraphu, ac
yno fe'u cyhoeddid yn y mann, heb wybod o ba
le y daethant, a gwych a fyddai gan Will goch
y Sign neu Evan Ellis eu caffael. —

Bid y Rhagymadrodd fal hyn.
Atteb, Annerch, a Chyngor y Bardd côch o Fôn, i
Elisa Gowper, Pastynfardd Llanrwst, yn cynnwys
Athrawiaeth arbennig i ganu'n ddinceirddiawl
gymmeradwy yn ôl Rheol ac Arfer y Gofeirdd
godidoccaf o'r Oes; ynghyd a Thaflen o Enwau
'r holl Drecc, Cêr, Offer, a Pheirianau angenrheidiol
i'r Gelfyddyd, na chair mo'r fath mewn
un Grammadeg a argraphwyd erioed: A'r
cwbl wedi ei ddychymmygu a'i gyfansoddi mewn
modd eglur, hawdd ei amgyffred gan y gwannaf
ei Ddysg a'i Ddeall.

Y Bardd fry ebrwydd ei frôch, Elisa,
Gan na lysaf monoch,
E weddai (er na wyddoch,
Druan!) nad yw'ch cân ond côch.


[td. 333]

Yn fardd os chwi a fynn fôd, o hirddysg
I harddu Eisteddfod,
I hwylio Clêr a hel Clôd,
Ceisiwch yr holl Drecc isod.

Hyd rhaff rawn o lawn linyn, y Seiri
I fesuro'ch Englyn,
A Rhasgl a dyrr bob rhisglyn,
Llif frâs, a Chwmpas, a Chŷn.

Os hir y gwelir y gân, y llafur
Yw llifio darn allan;
Wrth y Cwmpas gloywlas glân,
Cofiwch, rhaid rhasglio'r cyfan.

Dylech, mewn Prifodl, ei dilyn, rhagoch,
Megis rhigol Corddyn;
Heb wyro lled gwybedyn,
A'r Twybil, wiw gynnil Gŷn.

Yn fardd glân buan y bôch, Elisa
Hwylusaidd y dysgoch,
Doed a ddêl, bid da gwneloch,
Anhepgor Gyngor Huw Gôch.
Ond Deliwch Sulw. —

Os rhaid i Byliaid gaboli, Rhigwm
(Rhag i'm ebargofi)

[td. 334]
Gorau o'r Gêr am beri
Cyweirio Cân yw Croen Ci. Y Bardd Côch a'i Cant.

Wala, dyna'r Englynion, byddwch chwithau siccr
o'u gyrru iddo, ond ymgroeswch yn gadarn
rhag sôn am fy Enw i, oblegid fe fydd Elis allan
o faes merion ei gof, ac mi a'i gwarantaf fe
gân yn fustlaidd i rywun, ac yno fe fydd agos
i ddigon o ddrwg, ond gorau po mwyaf o'r fath
ddrwg a hwnnw. Os can Elis i'r Côch mi
safaf wrth gefn fy Nghydwladwr (o dan din, fal
y dywedant) hyd nas blino Elis a Dafydd o
Drefriw a phawb. But I would not be known or
seen as an Ally, much less a Principal yn y
fath ffrwgwd. Chwi gewch yr Awdyl a addewais,
yn y nesaf. Mae f'Ewythr Robert Owen o
Benrhos Lligwy yn dyfod trosodd yn o fuan i
fynd i Manchester ac fe ddaw a'm Rhobin
Owen innau gydag ef, a phan elo'n ôl adref,
mi yrraf y Delyn ledr gydag efo; That will
be a safe Way. Mi g'ês Lythyr oddiwrth y Llew
yr un Diwrnod a'ch un chwithau; yr oedd pawb
yn iach yno, ac ynteu ar gychwyn i Lundain.
Yr oedd yn peri imi gymeryd Calon ('not to
be dishearten'd') ond hawdd yw dywedyd ["]Daccw
'r Wyddfa," etto 'r wyf yn tybio fod fy Nghalon
i o Ddur neu ryw Ddefnydd rhy wydn a pharhaus
i dorri. Yr wyf ar bendronni yn disgwyl

[td. 335]
Llythyr oddiwrth y Mynglwyd, ac yn enwedig oddiwrth
y Pendefig o'r Gors i atteb Cywydd y ffrangcod.
Surely my Letter miscarried for want of knowing
the Cross Post. I directed to W.m Vaughan, Esq.
Member &c. at Cors in Merionethshire. N. Wales.
Ai tybiaid nad oedd hynny'n ddigon? — Ond
nis gwn i am fy ngrhogi pa le y mae'r Post yn
croesi i'r fangre anghysbell honno. Mae fel y
byddwch gan fwyned ag ymwrando am Offeiriadaeth
imi erbyn Calanmai, oblegid mi
roddais Warning i'm hên Feistr er ys Mis
neu well, drwy ryw ymgom a f'asai rhyngof
a'r Mynglwyd ynghylch bod yn Offeiriad Cymreig
yn Llundain; a chan nad wyf yn clywed
Gair oddi wrtho, I mistrust the Scheme has
miscarried and almost repent of my rash
Warning here. My Circumstances will not
allow me to be idle for one Week. Dyma ffrenkyn
a ges gan y Du o Allt Vadawg ynghylch hwn,
nis gwn beth a geir i wisgo am y nesaf, oni
chlywir o'r Gors. Fy annerch caredig at Mr.
Ellis a phawb a garoch. Nid oes genyf
ddim ychwaneg i'w dd'wedyd ond fy mod ar
farw ac ar fygu gan y Peswch. Duw a'ch
cadwo yn iach. Wyf yr Eiddoch yn ddiffuant
Gronwy Ddu ——




[td. 338]
Northolt Rhagfyr y 29. 1755
Yr anwyl Gydwladwr, a'r hen Gyfaill gynt.
Yn wir y mae arnaf grynn Gywilydd gyfaddef
 eich bod erioed yn Nifer y Cyfeillion, gan ddihired a
fum wrthych. Mi a ewyllysiwn dynnu Llenn
gudd tros yr Amser a aeth heibio, a thaeru mai
dyma'r Llythyr cyntaf erioed a 'sgrifennais
attoch. Ond y Gwir a fynn ei le, a minnau
piau'r Gwarth a'r Gwradwydd am fod mor
esgeulus; a phe gwyddwn fod rhithyn o Obaith
am faddeuant, mi wnawn aneirif Addunedau
i fod yn fwy gofalus a diwyd i 'sgrifennu attoch
o hyn rhagllaw. Beth meddwch? (Canys ni
fynnaf, yn hyn o beth, un Pab, ond chwychwi)
a ellid cael Cymmod trwy ddwyn Penyd? Ai
ynteu a gŷst myn'd hyn a hyn o flynyddoedd i'r
Purdan? Os Penyd a wna'r tro , wele ddigon
eisus, fod cyhyd heb glywed oddiwrthych, a thra
diddaned i'm gynt eich Epistolau! Tra bum
yn Llundain, un Achos arbennig na 'sgrifennwn
attoch ydoedd, fy fod yn gwybod yn hyspys
os byddai genyf gymaint ag Englyn newydd,
y byddai yna, trwy Ddwylaw fy Nghyfaill
Iohn Owen, cyn y medrwn i na'm bath, roi
Pin ar Bapir. Wele dyna un darn o'm Hesgus,
ond pa beth a dâl ymesgusodi? Pond haws
Maddeuant er Cyffes? Yr oedd hefyd heblaw

[td. 339]
hyn oll, arnaf Ofn o'r mwyaf oblegid y Delyn Ledr;
mewn brys a ffwdan o'r mwyaf [y cychwynais] o'r fangre gythreulig
yn y Gogledd accw, a chan nad allwn
gludo dim ar fy Nghefn, nid oedd genyf ond rhoi
'r Delyn gyda'r Llyfrau eraill, a'u gorchymyn
oll i law gwr, a dybiwn yn bur ac yn onest,
i'w gyrru ar fy ol. Gwir yw, ni 'sgrifennais
ddim am danynt, hyd nad oeddwn ar ymadael
a Llundain, ac yno mi gefais Atteb eu bod yn
barod i ddyfod mewn Wythnos neu Bythewnos
o Amser; ond y mae'r Pymthengnos
hynny wedi myned heibio er ys Mis neu
well. Pa beth a wnaf ynteu? Nid oes genyf ddim
i'w wneuthur onid ysgrifennu etto yn ffyrnig atto ef i
erchi arno yrru'r Llyfrau. Os cyll y Delyn, bid
siccr i mi golli ei gwerth ddengwaith o Lyfrau o
amryw Ieithoedd, ond yn enwedig yn Gymraeg.
— E fydd hynny'n Bechod. — Ond gwaeth genyf
y Delyn na dim, am nad oedd ond Benthyg, ac
am fy mod yn hyspys ei bod yn cynnwys eich
Llafur a'ch Difyrrwch tros amryw flynyddoedd.
Ond byddwch Esmwyth a chymmerwch Gysur,
nid wyf i mewn Ofnad yn y Bŷd yn eu cylch,
ac nid oes genyf ddim Anobaith na Gwangalon,
na byddant yma cyn pen Mis, ac os byddant,
bid siccr i chwi gaffael y Delyn pan gyntaf y

[td. 340]
bo modd i'w gyrru hi. Dyna i chwi holl
Hanes y Twrstan, a chymaint ag a wn i o
Hanes y Delyn. Daccw'r Llew wedi myn'd adref
er ys ennyd, fal y gwyddoch, ond ni chlywais
Air oddiwrtho fo na'i Nai etto. Mae
Caniad Arglwydd Llwdlo, yn Lladin, yn barod
er ys Mis, a'r Gymraeg agos wedi ei gorphen,
a phan orphennir chwi a'i cewch, os gwiw fydd
genych ei derbyn. Doe y cefais Lythyr o'r Navy
Office, y mae'r Llywydd Mynglwyd yn iâch
lawen, ac yn dywedyd imi fod y Penllywydd
o Gorsygedol wedi dyfod i Lundain ac y bydd
yn un llabi ynGhadair y Cymmrodorion y
seithfed o Ionawr nesaf, ac y mae i minnau
Ddyfyn i ymddangos o'i flaen dan boen
dioddef fy niraddio o freiniau ein hardderchog
Gymdeithas, oblegid ein bod i ddewis
Swyddogion y Diwrnod hwnnw am y flwyddyn
rhagllaw, ac oni bai fy mod yn rhy
bell, sef 10 neu 12 Milldir, odid na byddwn
yn Ysgrifennydd anwiw i'r Gymdeithas. Ond
bellach gadewch roi i chwi ryw fesur o'm
Hanes presennol. Yr wyf yn byw mewn

[td. 341]
lle (fal y gwelsoch) a elwir Northolt, yn Offeiriad
tan y Dr. Nicolls, Meistr y Deml (Mr. of the Temple )
yn Llundain. Mae'n rhoi i mi 50 punt yn y
flwyddyn, Lle digon esmwyth ydyw'r lle, am
nad oes genyf ond un Bregeth bob Sul, na dim
ond 8 neu 9 o Ddyddiau gwylion i'w cadw
trwy'r flwyddyn. A chan nad yw'r Plwyf ond
bychan, nid yw pob rhan o'm Dyledswydd
ond bechan bach. Am hynny mwyaf fyth a
gaf o Amser i 'sgrifennu i'm Cymdeithas, a
phrydyddu &c &c, yr hyn a ddechreuais er ys
ennyd, er na chant hwy weled dim nes ei
berffeithio. Our general Heads of Enquiry are,
you know, very extensive. Yr wyf yn awr
yn prysur astudio Gwyddeleg ac yn ei
chymharu a'r Gymraeg, ei mam; ac ymhell
y bwyf ond yw agos yn rhyfedd genyf na
ddehallem ni bob Gwyddel a ddoe o'r Iwerddon,
ond gormod o Dro sydd yn eu Tafodau hwy
wrth ymarfer ag Iaith yr Ellmyn gynt; nid
Saesneg, ond high German, canys dywedont
hwy a fynnont ynghylch eu gwreiddyn, a
dygont eu Tadau o 'Spaen, Milesia, Gwlad

[td. 342]
Roeg neu'r Aipht, neu mann y mynnont,
nid ŷnt ond Cymmysg o Ellmyn Brython, yn
eu Hiaith o'r lleiaf. Mi dybiais ganwaith
gynt fod yr Wyddeleg yn famiaith, ond Camgymmeriad
oedd hynny, fel y dangosaf os
byddaf byw. — Mae yma yn fy Nghymydogaeth
Ddyn penigamp o Arddwr o'n Gwlad,
un a adwaenech yn dda gynt, a'i Enw Owen
Williams, ond Adda yr ydwyf i ambell
dro yn ei alw. Mi a'i gwelais ddoe a yr oedd
yn dymuno ei Wasanaeth attoch. Gan fod
genyf Ardd o'r orau (o ran tir) mi fum yn
cethru arno yn dost am ychydig Hadau a
Gwreiddiach i'w haddurno, ond nis medrodd
gael imi y leni oddiar Ddyrnaid o Snow Drops
a Chrocus, obleid y mae'n achwyn yn dôst
nad oes na Hâd na Gwraidd i'w cael trwy deg
na hagr gan waethed fu'r Hin i'w cynhauafa,
ni wn i beth a geir y flwyddyn nesaf. Lle iachus
ddigon yw'r lle hwn ac yn dygymmod yn
burion a mi ac a'm holl Deulu. Os byddwch
faddeugar am a aeth heibio, ac mor fwyn a
gyrru hyd Bŷs o Lythyr, llwybreiddiwch ef
fel hyn, To me at Northolt near Southall,

[td. 343]
Middlesex pr. London. Duw ro i chwi Iechyd a
Blwyddyn newydd well na'r hen, ac wellwell
byth o hyn allan. Annerchwch fi at Mr. Ellis
a'r holl ffrindiau. Mi ydwyf Syr,
Eich ufudd Wasanaethwr tra bwyf
Gronwy Ddu ——




[td. 343]
Northolt Iune 25. 1757.
Y Cydwladwr mwyn,
Doe y bum yn Llundain yn ymweled a'ch
Brawd ac yn rhywsut fe ffynnodd genym fod yn
un feddwl ynghylch argraphu Barddoniaeth
Gronwy Ddu, ac yr ydis yn amcanu dwyn y
Gwaith i ben gyntaf byth ag y gellir. Odid yn
wir a fuasai imi byth fod yn ewyllysgar i'r
peth (nes cael y saith gymaint o honynt o'r
lleiaf) oni bai fy mod wedi rhoi llwyr ddiofryd
yr Awen ac ymwrthod a hi tros byth, ac na'm
dawr (o'r plegid) pa beth a ddel o ddim o'r eiddi,
namyn cael tal am y boen a dreuliais arni
eisus, a phoed iach. Fy Nymuniad gan hynny
arnoch chwi yw, bod mor hynaws (os rhynga
'ch bodd) a gyrru imi Ddychymig Cryfion Bŷd,
a'r Ganiad Ladin i'r Cadpen Ffwgs, Quid
crepat &c. ac od oes dim arall o'm Gwaith nad

[td. 344]
yw genyf eisus. And above all to take in
Subscriptions for me in your Part of the Country,
which favour (I suppose) will be beg'd in my
Name by your Brother, and some of the Proposals
sent you for that Purpose as soon as they are
ready. The Towns he mention'd for fixing a Correspondence
in to get Subscriptions are Holyhead,
Aberffraw, Carnarvon, Denbigh, Wrexham,
Salop, Caermarthen &c in some of which I
have Correspondents, but the more the better.
I've here a couple of Town Booksellers, viz. Dod &
W.m Owen of Temple Bar, besides your Brother. — I
beg you would excuse the Shortness of my Letter,
because I'm busy in raising new Correspondents,
reviving old Ones &c And have not a
frank in the World. Owen W.ms is well and
desires to be remember'd to you. I beg your Answer
by the first Conveniency, and am, Dear Sir,
Your most obedient Servant Gronovius —


I’r brig
Back to the top

Adran nesaf
Next section