Y Rhei'ny ag sydd wedi ystyried nattur y grefydd
Baganaidd, er mwyn ei detholi oddiwrth y
sorod, ydynt yn gyffredinol yn ei dwyn dan y rhagosodiadau canlynol.
1. Nad oes ond un Duw goruchaf, yr hwn yw
crewr a chynhaliwr pob peth. 2. Mai 'r Duw hwn
yn unig a ddylai gael ei addoli. 3. Y dylid ymarfer rhinwedd a duwioldeb. 4. Y dylid edifarhau
am bechod, ac ymwrthod â phob drygioni. 5. Fod
Duw yn farnwr cyfiawn, yn gwobrwyo y daionus,
ac yn poeni y drygionus, nid yn unig yn y byd hwn,
ond hefyd yn y byd a ddaw.
Wrth edrych yn fanol i 'r pethau hyn, ni gawn
weled yn amlwg, nad oes, ac na fu erioed, bobl neu
genhedlaeth o ddynion mor anfoesol ac mor farbaraidd, nad oeddent yn cyfaddef ac yn addoli un goruchaf Dduw, yr egwyddor gyntaf, a llywodraethwr
pob peth. Ond beth bynnag fu 'r achos o gynhyddiad cymmaint o dduwiau; etto, mae 'n ddiammeu
fod ganddynt un, yr hwn oeddent yn edrych arno
goruwch y lleill, yn rhoi iddo addoliadau dirgel a
chyhoeddus, yn gweddio ac yn addunedu, ac yn ei
wneuthur yn wrthddrych o 'u holl ddyledswyddau a
gwasanaeth crefyddol, a hynny yn y modd mwyaf
neillduol. Ymhlith y Rhufeiniaid yr oedd eu Jupiter yn cael ei gyfrif yn dad y duwiau a dynion, neu 'r
optimus maximus, sef y duw mwyaf a 'r cyntaf, llywodraethwr yr holl fyd, a brenin yr holl fodau rhesymol.
Yn arwydd o 'r mawr barch oedd ganddynt i bob
moesoldeb, hwy adeiladent demlau, ac a 'u cyssegrent
i ddiniweidrwydd, ffyddlondeb, caderndid, &c. Mae
Cicero yn ei ail lyfr De Legibus, yn rhoi hanes fer
am grefydd yr henafiaid, ac yn dangos yn eglur, nad
oedd gan ddynion un ffordd arall i 'w dwyn i 'r nef,
ond trwy feddyliau pur a didwyll, ffydd sanctaidd,
gwir dduwioldeb, a phob rhyw o rinweddau eraill
yn gynhulliadol. Seneca sydd hefyd yn haeru, fod
[td. 48] rhinwedd yn mawrhau 'r enaid, yn ei barottoi i wybodaeth o bethau nefol, ac yn ei wneuthur yn deilwng o gyfeillach a derbyniad gyd â Duw.
Yr oedd y bobl yma yn cyfrif edifeirwch, ynghyd
â phob rhyw rinwedd, yn rai o 'r perffeithrwydd
mwyaf mewn nattur, ag a allai wneuthur dyn yn
ddedwydd; am hynny maent yn gosod allan annogaethau a rheolau i bob math o ddynion i ymwrthod
â phechod, a byw 'n rhinweddol, fel ag y dylai creaduriaid rhesymol wneuthur. Yr oeddent hwy hefyd yn meddwl fod pechod, a phob rhyw ddrwg arall,
yn deillio naill ai trwy ymgyfeillachu â dynion o
dueddiadau drwg, anwybodus o 'r hyn ag oedd yn
ddrwg, megis llid a thrachwantau cnawdol, neu
ynte trwy ryw dueddiadau a phleserau ag oedd yn eu
meddyliau eu hunain; am hynny yr oeddent yn barnu
bod yn angenrheidiol i ymgadw rhag ymgyfeillachu
â 'r cyfryw bobl ag oedd felly, o herwydd bod cyfeillion drwg yn llygru moesau da; ac felly y dylent
geryddu 'r fath drachwantau a nwydau afreolaidd,
yr hyn sy 'n dueddol i bob dyn wrth wendid nattur,
a gweddio ar Dduw am gymmorth i wrthryfela yn
erbyn y cyfryw dueddiadau llygredig, ac i buro eu
cydwybodau, fel na fyddai honno yn eu cyhoeddi yn
euog, a 'u condemnio mewn ystad ysprydol.
Yr oeddent yn meddwl nad yw dyn, a 'i ystyried
yn ei nattur ei hun, na da na drwg, ond yn dueddol
i 'r naill neu 'r llall, yn ol cael o hono ef ei ddwyn yn
y blaen a 'i addysgu; ac nad yw pechod yn gwreiddio
ynddo mor belled, fel na's gellid trwy iawn drefn
ac arferiad ei lwyr chwynnu a 'i ddiwreiddio ymaith
o hono, os na fydd yr enaid yn llwyr wrthwyneb:
felly nid oeddent yn gweled un rheswm, pa ham na
allasai dyn gael ei ddwyn i gyflwr difeius (wedi
iddo gael ei halogi gan bechod) trwy fewnol buredigaeth; yr oeddent yn gydwybodol o aflendid a
drwg effaith pechod, ac mor groes oedd hyn gan
Dduw; ond etto, trwy ystyried mai cariad oedd
gwir briodoledd y dwyfol Fod, a ph'le bynnog yr
[td. 49] oedd cariad yn aros, ni allasai digofaint a digllonedd
hir barhau; yn hyn yr oeddent yn cyssuro eu hunain
mewn gobaith o heddwch, ar gyfaddefiad o 'u tristwch a 'u blinder am yr hyn a wnaethant ar fai: eu
bod hwy yn ddiragrith yn eu hedifeirwch, a ymddengys yn amlwg oddiwrth eu haddunedau a
wnaethant; yr amrywiol ymbiliau a osodasant; y
temlau cyssegredig a adeiladasant, ynghyd â 'r holl
seremoniau ag oeddent yn arferyd i heddychu eu
duwiau.
Rhai o 'r philosophyddion mwyaf doeth oedd yn
addef, mai 'r Duw goruchaf yn unig a ddylasid ei
addoli er ei fwyn ei hun; fod y nattur ardderchoccaf
yn haeddiannol o 'r anrhydedd mwyaf; ond heblaw
hyn, yr oeddent yn addo iddynt eu hunain daliad
neu wobr, os nid yn y byd hwn, fod hyn yn sicr
iddynt yn y byd nesaf, am eu gwasanaeth a 'u dioddefiadau. Yn y byd hwn yr oeddent yn gweled
anghyfartal gyfraniad mewn pethau naturiol, y dynion da yn fynych yn goddef llawer o flinderau a
thrallodion, a 'r rhai drygionus yn ymlawenhau mewn
pleserau a meddiannau bydol; ac ar hyn, oddiwrth
gyfiawnder a daioni Duw, yr oeddent yn barnu, fod
i 'r cyfiawn gael eu gwobrwyo, a 'r drygionus eu
poeni yn dragywyddol; canys nid oedd yn eu meddyliau ddim llai, nâ bod bywyd ar ol y byd hwn;
bod y fath greadur ardderchog ag yw dyn, wedi
cael ei gynnysgaeddu â galluoedd mor rhagorol i
weled ac i ddeall holl weithredoedd nattur a 'i rhagluniaeth, i addoli ac i ryfeddu anfeidrol ddoethineb
ei Greawdwr, i edrych yn ol ar yr amserau annechreuol, ac ymlaen ar amserau ag sydd etto heb ddyfod. Wrth hyn yr oeddent yn ystyried fod yr enaid
yn anfarwol, ac nad oedd angeu ond i drosglwyddo
o un cyflwr i 'r llall, a hynny er llawenydd i 'r rhai
rhinweddol, ac o boenau annioddefol i 'r rhai drygionus. Mor belled a hyn oedd eu barn hwy, a
hynny yn bur uniawn; ond pan y byddent yn siarad
am y lleoedd hynny a 'u sefyllfaoedd, megis yr Elusian
[td. 50] Fields, neu 'r caeau dedwydd; Tartarus, Erebus,
ac Orcus, sef y llynnoedd a 'r afonydd uffernol;
yr oeddent yn rhedeg i gamsyniadau cywilyddus
eraill, heb un fath o angenrheidrwydd, o herwydd
hwy a allasent yn hawdd berswadio 'r bobl i gredu,
fod Dwyfol Gyfiawnder wedi parottoi lleoedd o
happusrwydd ac anhappusrwydd i bob un yn ol ei
haeddiant. Stackhouse, Corph o Ddifinyddiaeth.
Am y GrefyddGrist'nogol.
Y Grefydd Grist'nogol yw 'r oruchwiliaeth ddiweddaf a mwyaf perffaith o bob datguddiad
a welodd Duw fod yn dda i roddi i ddynolryw.
Mae hon yn cael ei galw felly oddiwrth Iesu Grist,
y gwir Fesia, unig Fab Duw, yr hwn a ymddangosodd yn Judea o ddeutu deunaw cant o flynyddau
yn ol; a anwyd yn Bethlehem, a ddygwyd i fynu
yn Nazareth, ac a groeshoeliwyd gan ei ddewisedig
bobl yr Iuddewon yn Jerusalem. Ei hiliogaeth a 'i
genhedliad, ei enedigaeth, ei fywyd, a 'i farwolaeth,
yngyd â 'i holl ddioddefiadau a ragfynegwyd yn fanol, gan ol-yn-ol brophwydi Iuddewaidd, a 'i grefydd
sydd yn awr wedi ymdannu dros ran fawr o 'r ddaear.
Yn dystiolaeth o 'r Grefydd Grist'nogol, hi a
grybwyllir trwy hanesion anamheuol, prophwydoliaethau, gwyrthiau, tufewnol brofiadau, awdurdodol athrawiaethau, a chyflymdra ei hymlediad ymhlith Iuddewon a chenhedloedd. Er bod dynion
ymhob oes wedi gwahaniaethu yn eu meddyliau
mewn perthynas i ryw ran o athrawiaethau 'r grefydd hon, etto y maent oll yn llawn gyttuno yn y
dwyfol wreiddiad, ac yn ei haelionus dueddiad.
Pan edrychom i nattur a dwyfol dueddiad y grefydd hon a ddysgir i ni gan Grist a 'i Apostolion, ni
gawn weled ei bod yn deilwng o Dduw. Yma
y cynhwysir holl ardderchawgrwydd yr Hen Destament; canys ni ddaeth ein Iachawdwr i dorri 'r gyfraith
[td. 51] a 'r prophwydi, ond i 'w cwplau; ac i gario 'r
dull o grefydd sydd yn cael ei gosod yno i uwch
radd o odidawgrwydd; yr idea a roddir yma am
Dduw, sy 'n dangos i ni ei anghydmarol allu, ei
ddoethineb, a 'i berffeithrwydd; fod ei lywodraeth yn
cyd-uno â 'i ragluniaeth, fel ag mae ef yn oestadol
ofalu am ei holl greaduriaid, ond yn fwy neilltuol
tu ag at ddynolryw; a hynny yn y dull mwyaf ardderchog, ac yn y ffordd fwyaf cymmwys at ennill
tueddiadau a serch ei bobl tu ag atto.
Bod y fath ddyn a 'r Iesu o Nazareth, sydd mor
anamheuol a bod y fath dywysog ag Augustus Cæsar, yn amser a than lywodraeth yr hwn y cafodd ef
ei eni. Ei fywyd a brofir trwy 'sgrifenadau [~ ysgrifenadau ] ei ddisgyblion, y rhai oeddent yn llygad-dystion o 'r hyn y
maent yn ei adrodd, ac yn cyd-uno â 'r hyn a dystiolaethir gan hanesyddion Iuddewaidd a Phaganaidd;
ac am nad yw hanes ein Iachawdwr (megis Moses)
wedi ei 'sgrifennu [~ ysgrifennu ] ganddo ef ei hun, ond gan eraill
sef gan bedwar o 'i efangylwyr; y mae gennym y
rhesymmau mwyaf cadarn i gredu, fod y dystiolaeth
hon a roddasant i 'r byd yn wir; a 'i bod wedi cael
ei thraddodi i lawr i ninnau, heb fawr wahaniaeth
na chyfnewidiad.
Mewn perthynas i athrawiaethau 'r grefydd Grist'nogol, y maent yn ddiamheuol yn sanctaidd ac yn
ardderchog. Moesoldeb sydd yma 'n cael ei osod allan
a 'i ddysgu yn ei holl uniondeb hyd eithaf cyrhaeddiad nattur, trwy gymmeryd i mewn y cyfan o ddyledswyddau perthynol tu ag at Dduw, at ein cymmydogion, ac attom ein hunain.
Am ein dyledswydd i Dduw, mae 'r idea a roir yno
yn barchus, yn anrhydeddus, ac yn ddymunol; yma
yr ydym yn cael ein dysgu, y dylem garu Duw, nid
trwy ofn slafaidd a gormesol, ond trwy fabwysiadol
barch, anrhydedd, a gostyngeiddrwydd. Yma hefyd yr ydym yn cael ein hannog, i gyflwyno ein
gweddiau a 'n deisyfiadau atto ef, yn unig fel ein
Tad nefol, trwy deilyngdod Iesu Grist unig Fab ei
[td. 52] gariad, ac yn ei enw ef i offrwm ein calonnau, a
rhoddi pob clod, mawrhygiad, a diolchgarwch, gyd
â 'r gostyngeiddrwydd mwyaf, perthynol i greaduriaid adnabyddus o 'u anheilyngdod; ond etto, gyd â
llawn ymddiried ffydd, gobaith, a llawenydd. Fel
hyn y dylai 'r cristion bob amser roi ei hun i fynu
yn ostyngedig ac yn barchus i Dduw ein Harglwydd
a 'n llywodraethwr, ymddwyn yn weddus ac yn
foddlongar dan ei ddoeth ragluniaeth, gan feddwl
yn wastadol ei fod ef yn trefnu pob peth yn y ffordd
oreu; i rodio bob amser yn ol ei ewyllys, ond uwchlaw 'r cyfan, i 'w garu â 'n holl galon, â 'n holl feddwl,
ac â 'n holl nerth; ac i ddangos hyn trwy gadw ei
orchymynion, a chyd-ymffurfio ag ef yn ei annilynol berffeithrwydd, a thrwy wneuthur ein goreu
mor belled ag y gallom, ei glodfori yn y byd hwn,
dan obaith o feddiannu tymhorol happusrwydd yn y
bywyd yma, ac anherfynol ddedwyddwch yn y byd
a ddaw.
Mae 'n debyg, mai yn Antioc y derbyniodd y disgyblion yma 'r titl o Grist'nogion gyntaf, pan oedd
Paul a Barnabas yn pregethu: hwy fuant hefyd yn
cael yr enw Nasareaid, Galileaid, a Jasseaniaid,
gan yr Iuddewon, mewn dull o wawd.
Am y GrefyddFahometanaidd.
MAHOMET, Sylfaenwr y grefydd hon, a
anwyd yn Mecca, yn y flwyddyn 571, yr
hwn o ran gwaedoliaeth oedd yn un o 'r Corasiaid,
y rhai fuant gynt yn bobl gymmeradwy: ei ewythr
Abuteleg, marsiandwr mawr yn Mecca, a 'i cymmerodd atto, ac a 'i danfonodd yn edrychwr dros y
carafan ag oedd yn trafaelu i Syria, Palestina, a 'r
Aipht, i farchnatta drosto; trwy hyn fe ddaeth yn
adnabyddus â llawer o Iuddewon a Christ'nogion,
trwy gynnorthwy y rhai yr ydys yn dywedyd iddo
osod allan y rhan fwyaf o 'i Alcoran. Ymhen
[td. 53] ychydig amser ar ol hyn, ei ewythr a 'i cyflwynodd i
wasanaeth gwidw gyfoethog, a elwid Cadiga; dros
hon fe gariodd draffig hynod i Damascus, a rhai
lleoedd eraill; a chan fod y widw hon yn ieuangc,
fe a 'i priododd, ac a aeth yn ddyn cyfoethog, ie, yn
un o 'r rhai mwyaf yn Mecca.
Mahomet, wedi dala sulw manol ar yr amrywiol
sectau, a 'r ymraniadau ag oedd rhwng yr Iuddewon
a 'r Crist'nogion, a feddyliodd ynddo ei hun fod yn
dra hawdd, trwy ychydig o ddeheurwydd, godi crefydd newydd, a gwneuthur ei hun yn archoffeiriad o
honi i lywodraethu 'r bobl. I 'r diben hyn fe gymmerodd arno ddiwygio 'r hen ddull o addoliad, er
mwyn ei gosod allan mewn gwell trefn a phurdeb.
Felly, y peth cyntaf a ddarfu i Mahomet wneuthur at dynnu gwrthddrych y trigolion, oedd arwain
bywyd dychlynaidd, ac ymddangos yn fwy sanctaidd:
i hyn fe ymneillduai bob boreu i ogof a elwid Hira,
gerllaw Mecca, yn yr hon y cymmerai arno dreulio
ei amser mewn gweddiau, ymprydiau, a myfyrdodau
eraill: y nos, pan dychwelai adref, fe adroddai wrth
ei wraig a 'i dylwyth y gweledigaethau, a 'r lleisiau
rhyfeddol a glywsai yn amser ei neillduad. Wedi
iddo barhau yn yr arferiad yma dros ddwy flynedd,
a chael cymmeriad mawr am ei sancteiddrwydd, fe
ddechreuodd gyhoeddi ei hun yn brophwyd, gan
gymmeryd arno ei fod wedi cael ei ddanfon gan
Dduw i ddiwygio ei gyd-wladwyr, a 'u galw oddiwrth eu heilun-addoliaeth. Yr athrawiaeth gyntaf
a ddysgodd, nad oedd ond un Duw; yn ail, iddo ef
gael ei ddanfon gan Dduw; yn drydydd, i ymarfer
ymolchiadau yn fynych, ac ymburo; yn bedwarydd,
i weddio ar yr amser gosodedig; yn bummed, i roi
elusennau; yn chwechfed, i ymprydio yn mis Ramazen; yn seithfed, i fyned unwaith yn y bywyd ar
bererindod i Mecca; yn wythfed, i ymwrthod â
phob chwaryddiaeth a diod gadarn; yn nawfed, i
briodi dan bump ar hugain oed; ond nid i gael ychwaneg nâ phedair gwraig; yn ddegfed, rhydd-did i
[td. 54] bob caeth-was a broffesai 'r grefydd Fahometanaidd;
am y benywod, ni waeth o ba sect y bont.
Y sawl a gadwai 'r gorchymynion hyn, efe a
addawai iddo baradwys, lle mae llawer math o wisgoedd sidanaidd, afonydd teg, coed ffrwythlon, benywod glân, cerddorion, a phob llawenydd; digonedd
o win, helaethrwydd o aur, a llestri arian, meini
gwerthfawr, ac felly yn y blaen. Ond i 'r rhei'ny
ni chadwent ei gyfraith, yr oedd uffern wedi cael ei
darparu, a saith o byrth, ymha un yr oeddent i fwyta ac yfed tân, eu dodi mewn cadwynau, a 'u poeni
â dwfr poeth. Mae ef yn profi 'r adgyfodiad trwy
hanes am saith cysgadur a gysgasant 360 o flynyddau
mewn ogof.
Heblaw yr hyn a ddywedwyd uchod, y mae ef
wedi rhoi gorchymynion yn erbyn bwyta cig moch,
gwaed, a 'r fath greaduriaid a fyddai marw ei hunain. Mae ef yn annog i edifeirwch, yn gwahardd
tyngu a rhegu, yn canmol cyfeillgarwch, ac yn erbyn perswadio dynion i un grefydd yn erbyn eu hewyllys; nid yw ef yn dewis rhoi dim trugaredd i
elynion. Mae 'n annog ei bobl i fod yn gefnog ac
yn wrol mewn brwydr, ac yn dangos na all neb
farw cyn eu hamser apwyntiedig, a chwedi'n nid
oes dim a 'u safia.
Opiniwn y Mahometaniaid yw, fod lluniau mewn
eglwysi yn eilun-addoliaeth; maent yn credu fod
pawb ag sy 'n marw mewn brwydr yn myned yn
uniawn i baradwys, yr hyn sy 'n peri iddynt ymladd
mewn calondid; maent yn tebyg y bydd pawb sy 'n
byw 'n dda yn sicr o fod yn gadwedig, o bwy grefydd
bynnag y byddont; am hynny maent yn dywedyd,
y bydd Moses, Crist, a Mahomet, yn yr adgyfodiad,
a chanddynt dair baner, at y rhai y bydd eu holl
broffeswyr yn ymgynnull. Y maent yn dala fod
gan ddyn ddau angel gyd ag ef yn gweinyddu, un
ar y llaw ddeheu, a 'r llall ar yr aswy. Maent yn
dywedyd, y bydd i 'r angel Israphil, ar y dydd diweddaf swno ei udgorn, wrth lais yr hwn yr holl
[td. 55] greaduriaid, hyd yn oed yr angylion, fyddant marw
yn union, ac y syrth y ddaear yn dywod ac yn llwch.
Ond pan y cano 'r angel hwn ei udgorn yr ail dro,
eneidiau 'r holl rai meirwon a adfywiant drachefn;
yna y bydd i 'r angel Michael bwyso 'r holl eneidiau
mewn clorian.
Mahomet a gyhoeddodd ei Alcoran, bibl y Mahometaniaid, yn y flwyddyn 626, yr hwn a gynnwys 124 o bennodau; y mae ganddynt gymmaint o barch iddo ag
sydd gan y Crist'nogion i 'r Testament Newydd. Yr
oedd ef yn perswadio 'r bobl fod y llyfr hwn yn cael ei
gadw yn un o drysor-dai 'r nef, ac i 'r angel Gabriel
ddyfod ag ef i Mahomet, bennod ar ol pennod, fel
yr oedd yn cael ei ysgrifennu, yr hyn a wnaed gyntaf ar ddalenau o esgyrn camelod gan un Amanuensis, o herwydd na all'sai [~ allasai ] Mahomet na darllen na
'sgrifennu [~ ysgrifennu ].
Nid yw 'r Mahometaniaid yn Baganiaid, Iuddewon, na Christ'nogion; nid Paganiaid, am nad
ydynt yn addoli delwau; nid Iuddewon, am nad
ydynt yn dilyn deddfau Moses; ac nid Crist'nogion, am nad ydynt yn credu 'r efengyl. Beth gan
hynny a ellir eu galw? Mae 'r atteb yn ddigon amlwg, dynion ag sydd yn wrthddrych o drueni, wedi
cymmeryd eu harwain allan o 'r ffordd gan dwyllwr
cyfrwys, a hwythau hyd heddyw yn ei gredu.
Yn bresennol mae amryw sectau ymhlith y Mahometaniaid, megis y gwelir ymysg y Crist'nogion;
ac mae rhifedi mawr o brophwydi wedi codi o bryd
bwy gilydd yn eu plith, o gymmaint eu hawdurdod
a Mahomet ei hun. Mae 'r grefydd yma wedi ymdannu dros ran fawr o 'r ddaear, yr hyn a ymddengys
yn fwy amlwg wrth y cenhedlaethau a 'r tywysogion
sy 'n ei phroffesu. Yn Ewrop, holl wlad y Twrciaid,
a 'r Cham o 'r Crim Tartary. Yn Asia, Indiaid,
Arabiaid, Persiaid, ymmerodraeth Mogul, Fisapwr,
Colconda, Malabar, Cham o Tartary fawr, teyrnas
Sumatra, Jafa, ac ynysoedd y Maldefiaid. Yn Affrica, Barbary, Tripoli, Tunis, Moroco, a 'r Aipht.
[td. 56] Yr ydym yn cael hanes nad oes dim llai nâ 73 o
wahanol sectau yn eu plith.
WEDI rhoddi hyn o hanes yn rhagflaenol
mewn perthynas i feddyliau Atheistiaid,
Deistiaid, Paganiaid, Mahometaniaid, Iuddewon, a
Christ'nogion, ni gawn yn y lle nesaf fyned yn y
blaen, i gymmeryd golwg ar bob cyfenwad o ddyn
ion yn y byd crist'nogol. Yn yr oesoedd gynt o
grist'nogrwydd, yr oedd amryw sectau, pa rai sy er
ys hir amser wedi eu llwyr abergofi, fel nad oes yn
awr ond eu henwau i 'w cyfarfod mewn hanesion
eglwysig. Nid yw ein meddwl yn bresennol i ol
rain llawer ar yr hen sectau hyn, ond yn unig gym
meryd golwg fer arnynt mor belled ag y maent yn
perthyn i grefydd yn yr amser presennol. Y mwyaf
neillduol o 'r rhai'n ellir ei gynnwys yn y dosparthiad
canlynol, sef, opiniynau mewn perthynas i berson
Crist; meddyliau perthynol i ddynion gael derbyn
iad o ffafr Duw a 'i ragluniaeth, &c.
Amryw Opiniynau, mewn perthynas i Berson IESU
GRIST.
MAE 'r Trinitariaid yn gosod allan, yn ol eu
hathrawiaeth hwy, fod tri o wahanol ber
sonau yn y Duwdod, sef, Tab, Mab, ac Yspryd Glân.
Mae 'n dra adnabyddus i 'r dysgedigion, nad oedd y
gair Drindod yn cael ei arferyd yn yr eglwys cyn
amser Origen: canys mae Dupîn yn dywedyd, mai
Theophilus, esgob Antioc, oedd y cyntaf a arferodd
y gair Trinitas, neu Ddrindod, i arwyddo tri o ber
sonau; ac y mae ef yn sylwi, ei fod yn galw 'r
trydydd Doethineb, (Sagesse) yr hyn sydd yn fwyaf
tebygol, am nad oedd yr Yspryd Glân yn cael ei
gyfrif yn berson dwyfol mor gynnar a hynny, ond
[td. 57] yn hytrach yn briodoledd; ac y mae 'n debygol na
chafodd yr Yspryd ei addef yn berson dwyfol cyn yr
ail Gymmanfa gyffredinol, yr hon a gynhaliwyd yn
y flwyddyn 1381.
Mae 'r athrawon mwyaf dysgedig yn amrywio yn
eu barn mewn perthynas i 'r ddirgelwch hon, fel y
mae 'n anhawdd gwybod i bwy y mae 'r athrawiaeth
yma 'n fwyaf perthynol; pa un ai Waterland,
Howe, Sherlock, Pearson, Burnet, Beveridge,
Wallis, neu i Watts. Mae gan bob un o honynt
wahanol farn ar y pwngc dyrus hwn; ond beth
bynnag, mae Dr. Priestley yn meddwl y gellir dy
fod â 'r Trinitariaid dan un o 'r ddwy blaid hyn, sef
y rhei'ny sydd yn credu nad oes un ddwyfol nattur
yng Nghrist heblaw honno o eiddo 'r Tad; a 'r Tri
theistiaid, ag sydd yn amddiffyn tri gogyfuwch a
gwahanol dduwiau. Evans. Yn agos o fod yn berthynol i 'r blaid olaf yw 'r
Athanasiaid, enw ag sy 'n deillio oddiwrth Athana
sius, un o deidiau 'r egwlys, yr hwn a fu 'n llew
yrchu yn y bedwaredd oes. Mae rhai yn dywedyd,
mai ei waith ef yw 'r gredo ag sy 'n cael ei galw
felly yn y llyfr gweddi cyffredin, yr hon, meddant
hwy, yw 'r uniawn ffydd, lle y dangosir fod tri gwa
hanol sylwedd i 'r Tad, Mab, a 'r Yspryd Glân; yr
hyn sy 'n gynhwysedig yn y Drindod, a bod y tri hyn
yn cael eu huno â 'u gilydd trwy emperichoresis, neu
fel rhaff o dair caingc, yr hyn sy 'n eu gwneuthur
yn un; felly fod yr undeb yn y Duwdod yn gyfan
gwbl yn yr emperichoresis, yr hyn sy 'n clymmu tair
sylwedd ynghyd: am hynny, Ambrose, Basil, Je
rome, &c. oeddent yn meddwl iddynt gwrdd â 'r
dirgelwch hwn yn y bedwaredd bennod a 'r ddeu
ddegfed adnod o 'r Ecclesiastes, lle dywedir am raff
dair caingc, mai nid hawdd ei thorri. Ben Mordecai. Mewn perthynas i 'r gair Drindod, mae 'n ddigon
hyspys, nad yw hwn ei cael ei arferyd mewn un
man yn y 'sgrythurau [~ ysgrythurau ]; ac mae 'n rhaid cyfaddef ei
fod yn cael ei wrthwynebu 'n fawr gan y diwygwyr,
[td. 58] y rhai oeddent yn edrych arno fel yn weddill o ba
byddiaeth. Martin Luther a ddywedai, fod y gair
Drindod yn swno 'n chwythig, ac mai rhyw ddy
chymmyg ddynol ydoedd. Calfin a ddywed, Nid
wyf yn hoffi 'r weddi hon, o sanctaidd, fendigedig, a
gogoneddus Ddrindod; mae hyn yn archwaethu 'n
farbaraidd. Mae 'r gair Drindod yn ddiflas, yn
gabledd, yn ddychymmyg ddynol, yn ansylfaenol
ar dystiolaeth Duw, ac yn ddieithr i 'r apostolion a 'r
prophwydi.
Ond fe ellir rhoi atteb i hyn oll; hyd ag y mae 'r
gair yn cael ei ddeall mewn ystyr ag sy 'n gyttunol
ag undeb y Jehofa, ac ar sylfaenol egwyddorion y
grefydd grist'nogol, ni all yr ymarferiad o hono
mewn un mesur fod yn ble yn erbyn gwirionedd y
grefydd honno.
Mae 'r Sabeliaid yn haeru, nad yw tri pherson
yn y Drindod ond tri nod neu berthynas. Mae 'r
sect hon wedi dechreu ynghylch canol y drydedd
oes gan Sabelius, philosophydd o wlad yr Aipht.
Am ei ddaliadau mae amryw hanesion; rhai a ddy
wedant iddo ef ddysgu fod y Tad, Mab, a 'r Yspryd
Glân, o 'r un hanfod, ac yn un person, fel ag mae
dyn yn cael ei gyfrif o dair sylwedd, sef, cnawd, ys
pryd, a chorph, yn gwneuthur i fynu un dyn.
Eraill a feddyliant mai ei farn ef oedd, fod Duw yn
yr Hen Destament yn rhoddi 'r gyfraith fel Tad, ac
yn y Newydd yn byw ymhlith dynion fel Mab, ac
iddo ddisgyn ar yr apostolion fel Yspryd Glân.
Mae 'r opiniwn hyn, medd rhai, yn ennill tir ymhlith
y Cymru.
[Nodiadau gan yr awdur] [Notes by the author]
* Misna sy 'n arwyddo ail adroddiad, neu, ail gyfraith
Gamara, math o agoriad ar y Misna. * Tangwam, llywodraethwr yr awyr a 'r gwlaw. Teiguam, dros genhedliad ffrwythau, ac anifeiliaid. Tzingwam, pennaeth y moroedd, &c.